Sprawozdanie z konferencji online: Licencja na czytanie VI. Komizm i ironia w literaturze
Informacje wstępne
Konferencja Komizm i ironia w literaturze odbyła się 19 kwietnia 2023 roku w formule online. Było to już szóste spotkanie w ramach cyklu Licencja na czytanie. Organizatorem wydarzenia była Biblioteka Pedagogiczna im. gen. bryg. prof. Elżbiety Zawackiej w Toruniu. Wzięli w nim udział nauczyciele, bibliotekarze, studenci oraz osoby zainteresowane proponowaną tematyką. Wydarzenie wpisało się w ustanowiony w 2023 r. przez Sejm RP Rok Aleksandra Fredry.
Podczas wydarzenia swoją wiedzą i doświadczeniem podzielili się ze słuchaczami prelegenci: prof. dr hab. Maciej Wróblewski – literaturoznawca, kierownik Pracowni Badań Kultury i Literatury Dziecięco-Młodzieżowej oraz Katedry Antropologii Literatury i Nowych Mediów na Wydziale Humanistycznym UMK w Toruniu, Maria Guzowska – magister filologii polskiej, polonistka w II LO im. Królowej Jadwigi w Toruniu i Katarzyna Fiałkowska – magister filologii polskiej, polonistka w I LO im. Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz Marta Matyszczak – autorka kryminałów, nauczycielka kreatywnego pisania, redaktorka naczelna Kawiarenki Kryminalnej – portalu poświęconego literaturze gatunkowej.
Uczestników konferencji w imieniu organizatorów przywitał Marcin Żynda – nauczyciel bibliotekarz Biblioteki Pedagogicznej w Toruniu. Prowadzący zaprezentował prelegentów, podziękował im za przygotowanie wystąpień, przypomniał program wydarzenia oraz wyjaśnił kwestie techniczne związane z transmisją spotkania na platformie Microsoft Teams. Następnie oddał głos prof. Maciejowi Wróblewskiemu, który wygłosił wykład Anatomia Fredrowskiego humoru.
Wystąpienie prof. Macieja Wróblewskiego pt. Anatomia Fredrowskiego humoru
Na wstępie prelegent zaznaczył, że Fredro niesłusznie traktowany jest przez większość znawców literatury z pobłażaniem. Jego utwory są uniwersalne, nie tworzył dzieł o tematyce zaczerpniętej jedynie z „dworku polskiego”, ale ukazywał „w krzywym zwierciadle” całe społeczeństwo. Komedia długo była postrzegana jako gorszy gatunek dramatyczny w stosunku do tragedii. Zmiany nastąpiły dopiero, gdy Henri Bergson, francuski filozof, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1927, „zaczął się przyglądać” śmiechowi jako kategorii społecznej. Dostrzegł on, że śmiech zapewnia balans między powagą a niepowagą, może być tzw. eliksirem, który odbuduje tkankę społeczną. Według Michaiła Bachtina, rosyjskiego filozofa, miał takie same prawa jak powaga. Jeszcze dalej posunął się broniąc komedii literaturoznawca Aleksander Główczewski. Twierdził, że komizm wymusza wysiłek intelektualny. Dopiero znajomość kontekstu kulturowego gwarantuje „skuteczność” komizmu.
W dalszej części wykładu profesor Wróblewski analizował biografię Aleksandra Fredry. Zwrócił uwagę, w jaki sposób losy autora przełożyły się na treści jego utworów. Zdaniem prof. Wróblewskiego Fredro był inny niż wielcy romantycy. Jako żołnierz spędził osiem lat „w siodle”. Doświadczył, czym jest zwycięstwo, jak i porażka. Wraz z pokonaną armią Napoleona wracał spod Moskwy. Komediopisarz angażował się w życie społeczne i polityczne. Animował także życie kulturalne i literackie we Lwowie. Wystawiane przez niego sztuki spotykały się z aplauzem publiczności. Fredro – wnikliwy obserwator życia – był zdystansowany do stanu szlacheckiego, z którego pochodził. Profesor Wróblewski wspomniał, że w sztuce Pan Jowialski komediopisarz zastosował autoironię, by obnażać „mizerność” samego siebie oraz świata, który go otacza. W Ślubach panieńskich oraz Mężu i żonie Fredro sportretował śmieszne „figury”, abyśmy mogli lepiej zrozumieć granicę, której nie powinniśmy w życiu przekraczać.
Podsumowując wystąpienie prof. Wróblewski zaznaczył, że źródłem komizmu są często relacje międzyludzkie. Nawiązując do poglądów historyk literatury epoki romantyzmu Doroty Siwickiej, prelegent stwierdził, że śmiech u Fredry miał służyć utrzymaniu równowagi między tym czego doświadczamy a rzeczywistością. Fredro zdawał sobie sprawę, że nie pasuje do świata wielkich romantyków. Czuł się w tym świecie wyalienowany.
Wystąpienie Marii Guzowskiej i Katarzyny Fiałkowskiej pt. „Jak śmieszy, jeśli nie śmieszy” – słów kilka o ironii, komizmie (i nie tylko) w literaturze szkolnej
Kolejne wystąpienie pt. „Jak śmieszy, jeśli nie śmieszy" – słów kilka o ironii, komizmie (i nie tylko) w literaturze szkolnej wygłosiły Maria Guzowska i Katarzyna Fiałkowska. Maria Guzowska rozpoczęła prezentację podając definicję humoru. Początkowo słowo humor oznaczało płyn, ciecz ustrojową. Dawniej uważano, że nastroje ludzi zależą od ich fizjologii, od procesów zachodzących w ich organizmach. Stąd właśnie biologiczne odniesienie znalazło swe odzwierciedlenie w definicji humoru, która funkcjonuje obecnie. Katarzyna Fiałkowska starała się odpowiedzieć na pytanie Co nas śmieszy? Mówiła o tym, że śmieszą nas osoby, zdarzenia, rzeczy, w których odnajdujemy elementy komizmu. Bawią nas także absurdalne i niedorzeczne sytuacje, dowcipy z podtekstem seksualnym. Maria Guzowska omówiła rodzaje komizmu (sytuacyjny, postaci, językowy/słowny), a Katarzyna Fiałkowska skupiła się na podkreśleniu funkcji dydaktycznej komizmu. Komizm oswaja więc pewne zjawiska, których dotąd się baliśmy lub wstydziliśmy.
W dalszej części wystąpienia prelegentki podzieliły się doświadczeniem zaczerpniętym z własnej pracy dydaktycznej. Zdaniem Katarzyny Fiałkowskiej, dostrzeżenie w utworach literackich komizmu, ironii i autoironii sprawia uczniom trudność. Swoje spostrzeżenie prelegentka poparła szeregiem przykładów pochodzących z różnych lektur szkolnych.
Następnie polonistki odniosły się do umiejętności z zakresu kształcenia literackiego i kulturowego (dotyczących komedii), które według podstawy programowej, powinien posiadać uczeń szkoły podstawowej i średniej. Podpowiedziały, że oswojenie młodzieży z literaturą można uzyskać przez zastosowanie cytatów, które możemy połączyć z obrazami, stosując memy. W memach pojawić się może odwołanie do współczesnych problemów. Polonistki zaprezentowały przykłady memów powiązanych z lekturą Pana Tadeusza, Ferdydurke i Zemsty. Uczniowie nie dostrzegają w tych lekturach elementów komizmu. Zastosowanie memów może okazać się więc skuteczne. Nauczycielki zaprezentowały również ciekawe ćwiczenia, które można wykonać z młodzieżą podczas lekcji. Była to m.in. literacka wersja Zgadnij, kto to? oraz wykonana w formie tabeli analiza porównawcza utworów, w których pojawiają się elementy groteski. W trakcie wystąpienia polonistki polecały linki do serwisu internetowego YouTube, które prezentowały ciekawe interpretacje lektur oraz komiczne scenki z wybranych tekstów.
Na zakończenie prelegentki podały przykłady lektur szkolnych, w których można odnaleźć elementy komizmu postaci, języka, sytuacji. Przykłady pochodziły z: Pana Tadeusza i Dziadów (Sen Senatora) Mickiewicza, Balladyny Słowackiego, Potopu Sienkiewicza, Wesela Wyspiańskiego, Słonia Mrożka, Lalki Prusa oraz Ferdydurke Gombrowicza.
Wystąpienie Marty Matyszczak pt. Boki zrywać, czyli komizm i ironia w literaturze współczesnej
Jako trzecia wystąpiła Marta Matyszczak. Prelegentka rozpoczęła wypowiedź od stwierdzenia, że literatura zabawna postrzegana jest jako ta gorsza, choć emocja radości jest tak samo ważna jak inne emocje. Autorka komedii kryminalnych, skupiła się na prezentacji współczesnej literatury polskiej i zagranicznej, która bawi i rozśmiesza czytelników. Marta Matyszczak nie tylko prezentowała propozycje ciekawych lektur, ale również czytała ich wybrane fragmenty.
Wśród polecanych książek znalazły się Korekty Jonathana Franzena i Pasztety, do boju! Clémentine Beauvais, w której autorka przekonuje nas, że możemy się śmiać sami z siebie. Z literatury faktu prelegentka zaprezentowała następujące pozycje: Anglik w Poznaniu Bena Aitkena, Osobisty przewodnik po Pradze Mariusza Szczygła i Polacy Last Minute Justyny Dżbik-Kluge. W wymienianych pozycjach pojawiły się również elementy humoru wulgarnego (Edukacja i Emigracja Malcolma XD), a także opowieści o socjopacie Daniela Koziarskiego Socjopata w Londynie, Przypadki Tomasza Płachty oraz Życie i śmierć socjopaty. Z literatury czeskiej pisarka poleciła Saturnina Zdeňka Sirotki, Ostatnią arystokratkę Evžena Bočka. Marta Matyszczak sięgnęła również po tematykę związaną ze zwierzętami. Zaprezentowała teksty Geralda Durrella (Moja rodzina i inne zwierzęta, Moje ptaki, zwierzaki i krewni, Ogród bogów, Różowe gołębie i złote nietoperze) oraz Jeśli tylko potrafiłyby mówić Jamesa Herriota. Z rodzimej literatury kryminalnej prelegentka zaprezentowała Lesia i Autobiografię Joanny Chmielewskiej, Drwala Michała Witkowskiego oraz własne książki z cieszących się dużą popularnością serii Kryminał pod psem i Kryminał z pazurem.
Na zakończenie wydarzenia Marcin Żynda podziękował prelegentom za ich ciekawe wystąpienia, a uczestnikom konferencji za liczny udział i pozytywne opinie przekazywane na czacie w trakcie spotkania. Prowadzący zaprosił uczestników na kolejne wydarzenia organizowane przez Bibliotekę Pedagogiczną w Toruniu, m.in. wykład online Zostań Kopernikiem, zaplanowany na 25 kwietnia 2023 roku.
