Sprawozdanie z konferencji „Licencja na czytanie VII. Bunt w literaturze”

Informacje wstępne

17 kwietnia 2024 r. odbyła się siódma edycja konferencji Licencja na czytanie. W tym roku została zatytułowana Bunt w literaturze. Wydarzenie nawiązywało do uchwały Sejmu RP ogłaszającej rok 2024 Rokiem Marka Hłaski. Chcąc uczcić słynnego niepokornego pisarza i scenarzystę filmowego, jednego z tegorocznych Patronów, Biblioteka Pedagogiczna im. gen. bryg. prof. Elżbiety Zawackiej w Toruniu zdecydowała kolejną edycję konferencji Licencja na czytanie poświęcić właśnie buntowi w literaturze. Konferencja była adresowana do nauczycieli polonistów, bibliotekarzy oraz wszystkich osób zainteresowanych wyżej wymienioną tematyką.

Podczas wydarzenia swoją wiedzą i doświadczeniem podzielili się ze słuchaczami: dr Konrad Ludwicki z Uniwersytetu Jana Długosza w Częstochowie i dr hab. Marcin Wołk, prof. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. W programie konferencji przewidziane było również wystąpienie Radosława Młynarczyka, który z przyczyn osobistych nie mógł uczestniczyć w wydarzeniu.

Przebieg konferencji   

Uczestnicy konferencji w imieniu organizatorów zostali przywitani przez mgr. Marcina Żyndę, nauczyciela bibliotekarza Biblioteki Pedagogicznej w Toruniu. Prowadzący zaprezentował prelegentów, podziękował im za przygotowanie wystąpień oraz wyjaśnił kwestie techniczne związane z transmisją konferencji na platformie Microsoft Teams. Następnie oddał głos dr. Konradowi Ludwickiemu, który wygłosił wykład Hłasko: outsider (?) i buntownik (?). O filmach według Marka Hłaski.

Wystąpienie dr. Konrada Ludwickiego – Hłasko: outsider (?) i buntownik (?). O filmach według Marka Hłaski.

Swój wykład prelegent rozpoczął od rozważań dotyczących postawy i filozofii życiowej Marka Hłaski. W tym kontekście zastanawiał się, czy Marek Hłasko był buntownikiem, czy outsiderem. Następnie dr Konrad Ludwicki szczegółowo omówił twórczość i sylwetkę Marka Hłaski nawiązując do trzech filmów, które były ekranizacjami opowiadań pisarza, a mianowicie Pętli, Ósmego dnia tygodnia, Bazy ludzi umarłych. W tych popularnych filmach wystąpili najbardziej uznani aktorzy lat 50. w Polsce. Dr Konrad Ludwicki odniósł się również do kinematografii zachodniej, z podobnie zarysowanymi bohaterami i wątkami, jak w twórczości pisarza i jego biografii. Wyjaśnił, że stąd wzięły się określenia Marka Hłaski jako polskiego Jamesa Deana, co według prelegenta nie oddaje w pełni oryginalności pisarza.

Jak zauważył prelegent, pisarz należał do pokolenia osób urodzonych w latach 30., czyli przed drugą wojną światową. Dzieciństwo tych osób przypadło na czas wojny – byli jednak za młodzi, by bezpośrednio uczestniczyć w walkach.  Bolesne przeżycia wojenne wywołały w nich traumę i przeczucie nadchodzącej śmierci. Do wspomnianego pokolenia należeli m.in. Marek Hłasko, Krzysztof Komeda, Zbigniew Cybulski, Roman Polański. Bunt tego pokolenia objawiał się często poprzez zachowania ryzykowne, mające na celu prowokowanie śmierci, jednak nie zmierzał do podejmowania prób samobójczych. Marek Hłasko jednocześnie kochał życie, był osobą wrażliwą i uduchowioną. Poszukiwał Boga, wobec którego przyjmował postawę roszczeniową, czego dowodzą jego listy – szczególnie te do matki. Równocześnie podejmował zachowania ryzykowne, m.in. nadużywał alkoholu, nawiązywał krótkotrwałe związki z kobietami. Swój bunt kierował przeciwko systemowi komunistycznemu, który panował w Polsce w latach 50.  

Prelegent w dalszej części swojego wystąpienia zauważył, że Marek Hłasko jako pisarz był outsiderem. Kreował się na samotnika i bohaterów swoich utworów również czynił samotnikami. Język w twórczości Hłaski był prosty, zrozumiały i poprawny stylistycznie, forma zaś zbliżona do realizmu.  Jego utwory były pozbawiona fałszu i kłamstwa, co było dość nietypowe w tym okresie w polskiej literaturze. W swojej twórczości przedstawiał swoją teraźniejszość, czyli świat lat 50.  

Wystąpienie dr. hab. Marcina Wołka, prof. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu – Bunt męski –bunt kobiecy. Refleksje na temat powieści „Prowadź swój pług przez kości umarłych” Olgi Tokarczuk i „Siła” Naomi Alderman.

Prof. dr hab. Marcin Wołk na wstępie zauważył, że utwory Marka Hłaski, choć znaczące w czasach, kiedy zostały napisane, obecnie są trudne do zrozumienia bez znajomości kontekstu historycznego.  Prelegent omówił następnie rodzaje buntu kobiecego i męskiego oraz ich odbiór w społeczeństwie danego okresu czasu. Przytoczył definicję buntu w ujęciu socjologicznym, który jest zjawiskiem społecznym i oznacza postawę lub zachowanie jednostki lub grupy, które polega na odrzuceniu celów grupy nadrzędnej, jak i społecznie uznawanych środków realizacji tych celów oraz zastąpieniu ich alternatywnymi wartościami i normami.  Jest to wyzwanie przeciwko systemowi, w którym się ktoś wychowuje. W dalszej części wykładu prelegent zaprezentował przykłady buntowników i buntowniczek w świecie literackim m.in. Medeę, lady Makbet, Grażynę, Balladynę, Prometeusza, bohatera bajronicznego, bohatera typu konradowskiego, Rimbauda, Przybyszewskiego. W XX wieku pojawił się buntownik egzystencjalny.   

W kolejnym etapie swojego wystąpienia prof. dr hab. Marcin Wołk omówił definicję zbuntowanego człowieka wg Alberta Camusa. Przywołał przykłady buntów, którym nie towarzyszyła destrukcja, np. strajk włókniarek w Łodzi, który miał na celu polepszenia warunków życia, strajki Solidarności w latach 80. (uczestniczyli w nich zarówno mężczyźni, jak i kobiety). Wykładowca omówił również trzy postawy życiowe wg Manuela Castellsa: legitymizującą – opartą na przynależności, tradycji, instytucjach, zastanych normach, oporu – jest to reakcja na przymus, opresje, trwanie na własnych zasadach, projektu – jw., ale przy jednoczesnym dążeniu do zmiany systemu, transformacji struktury.  

Na zakończenie prelegent przedstawił bunt w książce Olgi Tokarczuk Prowadź swój pług przez kości umarłych. W powieści główna bohaterka żyje w bliskości ze zwierzętami, więc pojawia się w niej niezgoda na działalność myśliwych. Próbuje na gruncie legalnym wymóc na myśliwych, by polowali tylko w wyznaczonych okresach. Kiedy wyczerpuje legalne środki i nic nie osiąga, decyduje się na czyny niemoralne. Jest to kobiecy bunt wyrażony przez zachowania, które wykraczają daleko poza zasady moralne. Prowadzący zadał pytanie, czy przemoc w słusznej sprawie jest dopuszczalna? Bohaterka symbolizuje bunt projektu indywidualnego, a jej działania mają wymiar społeczny.

Zakończenie wydarzenia  

Na zakończenie konferencji mgr Marcin Żynda podziękował prelegentom za ich niezwykle inspirujące wystąpienia, a uczestnikom wydarzenia za liczny udział i pozytywne opinie przekazywane na czacie w trakcie wystąpień.