Sprawozdanie z konferencji: „Dziecięce światy. Od literatury dziecięco-młodzieżowej do twórczości dziecięcej”

 

1 czerwca 2021 roku odbyła się konferencja online Dziecięce światy. Od literatury dziecięco-młodzieżowej do twórczości dziecięcej. Wydarzenie zostało zorganizowane przez Bibliotekę Pedagogiczną im. gen. bryg. prof. Elżbiety Zawackiej w Toruniu we współpracy z Pracownią Badań Kultury i Literatury Dziecięco-Młodzieżowej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Konferencja adresowana była do nauczycieli, bibliotekarzy i wszystkich zainteresowanych proponowaną tematyką.

Dzień Dziecka był doskonałą okazją do zagłębienia się w literacki świat młodych i najmłodszych. W trakcie konferencji swoje analizy i refleksje, będące efektem badań nad literaturą dziecięcą oraz wspomnieniami z okresu II wojny światowej spisanymi przez młodzież, przedstawili naukowcy z Katedry Antropologii Literatury i Nowych Mediów Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu - dr Marcin Lutomierski, prof. Elżbieta Kruszyńska, prof. Maciej Wróblewski.

Uczestników konferencji w imieniu organizatorów przywitał pan Marcin Żynda, nauczyciel bibliotekarz Biblioteki Pedagogicznej w Toruniu. Prowadzący przedstawił prelegentów, dziękując im za przygotowanie wystąpień, przypomniał także pokrótce program konferencji oraz wyjaśnił kwestie techniczne związane z transmisją wydarzenia na platformie Teams. Następnie oddał głos prof. Maciejowi Wróblewskiemu, który wygłosił słowo wstępne nawiązujące do tematu konferencji.

Pierwszy wykład wygłosił dr Marcin Lutomierski Baśnie jako utwory nie tylko dla dzieci. Prelegent na wstępie zaznaczył, że baśń jest często porównywana z bajką. Każda baśń ma elementy bajki, ale nie każda bajka posiada cechy baśni. Baśń to krótka opowieść epicka o treści fantastycznej, w której świat realistyczny współistnieje ze światem nadnaturalnym, a rzeczywistość jest nasycona elementami cudowności. W dalszej części wystąpienia dr Marcin Lutomierski zwrócił uwagę na genezę baśni, która wywodzi się z tradycji ustnej i była opowieścią adresowaną do dorosłych. Gdy baśnie pojawiły się w wersji drukowanej kierowane były głównie do dzieci i wówczas powstały kontrowersje, czy na pewno są to historie odpowiednie do czytania dzieciom z powodu ich drastyczności i okrucieństwa. Ponadto krzewiły stereotypy np. złego wilka, złej macochy i kobiety, która potrafi do wszystkiego namówić mężczyznę.

W dalszej części spotkania prelegent odczytał japońską baśń pt. Momotarō opublikowaną w zbiorze Czarodziejski imbryczek. Baśnie i legendy japońskie autorstwa Marii Juszkiewiczowej. Na jej przykładzie dr Marcin Lutomierski omówił pozytywne cechy baśni, do których zaliczył walory: wychowawczy, poznawczy (wprowadzanie w świat dorosłych), terapeutyczny, artystyczny, ludyczny i kulturotwórczy. Niezaprzeczalnymi korzyściami wynikającymi z czytania baśni dzieciom są: poznawanie zła i ostrzeganie przed nim, przygotowanie do życia w społeczeństwie, uporządkowanie skomplikowanych problemów. Prelegent zachęcał, aby podczas czytania baśni dzieciom nie cenzurować zła, ponieważ jest to bezpieczny sposób przeżywania lęków. Wskazał również na korzyści płynące z czytania baśni przez dorosłych m.in. czytane opowieści umożliwiają powrót do dzieciństwa, są źródłem refleksji, inspiracją do poznawania różnych kultur. Dodatkowo baśnie są źródłem wewnętrznej siły, optymizmu, stymulowania wyobraźni, rozbudzenia ciekawości poznawczej. Na zakończenie dr Marcin Lutomierski zaprezentował listę tytułów baśni w języku polskim oraz ważniejsze opracowania książek na ich temat.

Kolejne wystąpienie pod tytułem Książki obrazkowe - piękne książki na całe życie wygłosiła prof. Elżbieta Kruszyńska. Prelegentka zwróciła uwagę, że żyjemy w czasach kultury obrazkowej, która jest charakterystyczna dla współczesnej cywilizacji - przeniknęła ona również do literatury w postaci picture booków. Inne nazwy tego rodzaju książek to: książka z obrazkami, książka obrazowa lub książka obrazkowa. Picture booki to publikacje, które podejmują często trudne i ważne tematy z życia i są skierowane zarówno do dzieci, jak i do dorosłych. Książki te charakteryzuje jedność słowno-obrazowa, czyli tekst uzupełnia ilustracje, a obraz uzupełnia tekst. Jest to medium, które łączy różne dziedziny sztuki, dlatego też badania naukowe prowadzone są interdyscyplinarnie, zajmują się nimi literaturoznawcy, artyści plastycy i kulturoznawcy. Następnie prelegentka wymieniła najpopularniejszych polskich i zagranicznych twórców picture booków m.in.: Iwonę Chmielewską, Daniela i Aleksandrę Mizielińskich, Emilię Dziubak, Joannę Concejo, Marcina Brykczyńskiego, Marię Ekier, Katarzynę Bajerowicz, Pawła Pawlaka, Shauna Tana, Kitty Crowther, Wolfa Erlbrucja, Nicolausa Heidelbacha, Gro Dahle, Sveina Nyhusa.

W dalszej części wystąpienia prof. Elżbieta Kruszyńska zwróciła uwagę na rolę książki obrazkowej w życiu dziecka. Picture booki ułatwiają przyswajanie wiedzy i rozumienie tekstu, stanowią podstawę w budowaniu umiejętności czytania i pisania, rozwijają kompetencje językowe i analityczne, dostarczają zabawy, kształtują wyczucie estetyki, uwrażliwiają na piękno, wychowują, inspirują do poznawania sztuki i natury, kształtują wyobraźnię, uczą wyrażania własnych przeżyć, uczuć i emocji, są katalizatorem postaw i wartości. Następnie prelegentka omówiła twórczość Daniela i Aleksandry Mizielińskich, która charakteryzuje się oryginalnym stylem dziecięcej kreski. Jako przykład wybrała picture booka nawiązującego do sztuki współczesnej pt. S.Z.T.U.K.A.: szalenie Zajmujące Twory Utalentowanych i Krnąbrnych Artystów. Picture book prezentuje współczesne prace m.in. Bez tytułu (Portret Rossa w Los Angeles) autorstwa Félixa Gonzáleza-Torresa, Śnieżne kule w środku lata, których twórcą jest Andy Goldsworthy oraz Pozdrowienia z Alej Jerozolimskich – projekt artystyczny Joanny Rajkowskiej.

Następnie prelegentka zwróciła uwagę, że picture booki pomagają również młodemu odbiorcy zrozumieć zagadnienia związane z historią, edukacją obywatelską, umożliwiają poznanie najbliższego środowiska, jego historii i specyficznych cech danego regionu, kształtują więź i identyfikację z miejscem swego pochodzenia. Przykładem takich książek obrazkowych są: Kto ty jesteś? autorstwa Joanny Olech i Edgara Bąka, Legendy polskie dla dzieci w obrazkach autorstwa Nikoli Kucharskiej.

Na zakończenie prof. Elżbieta Kruszyńska podsumowała swoje wystąpienie stwierdzeniem, że picture booki to książki charakterystyczne dla XXI wieku i są one: niejednoznaczne, nieoczywiste, wielowymiarowe i na całe życie (można do nich wracać na różnych etapach swojego życia i odczytywać z nich nowe dla nas przesłanie).

Trzecie wystąpienie, zatytułowane Roztrzaskany świat. Dziecięce świadectwa wojny wygłosił profesor Maciej Wróblewski. We wstępie prelegent omówił prozę fabularną nawiązującą do II wojny światowej. Utwory te napisane przez dorosłych prezentują rzeczywistość wojenną widzianą z perspektywy dziecka. Tego rodzaju publikacje powstały tuż po wojnie i nie oddawały realiów wojennej rzeczywistości, były to m.in. książki Wiktora Zawady Kaktusy z Zielonej ulicy, Wielka wojna z czarną flagą, Leśna szkoła strzelca Kaktusa, Ryszarda Liskowackiego Z zielonych ulic na barykadę : powieść dla młodzieży, Wandy Żółkiewskiej Pluton Wacka Hutnika, Janiny Broniewskiej Krystek z Warszawy. Następnie prelegent wymienił utwory autorów, którzy przedstawiali bardziej rzeczywisty obraz wojny, np. Maria Zarębińska Dzieci Warszawy, Irena Krzywicka Dzieci wśród nocy, Jerzy Szczygieł Tarnina, Ziemia bez słońca, Jerzy Przeździecki Troje znad czarnej rzeki. Kolejną grupą byli pisarze współcześni, którzy prezentowali rzeczywistość II wojny światowej z perspektywy dziecka, oddając w sposób wiarygodny realia tego okresu: Joanna Rudniańska Kotka Brygidy, XY, Dorota Combrzyńska-Nogala Bezsenność Jutki, Marcin Szczygielski Arka czasu, Grzegorz Gortat Moje cudowne dzieciństwo w Aleppo.

W dalszej części wystąpienia profesor Maciej Wróblewski zwrócił uwagę, że od czasu opublikowania pamiętników Anny Frank, wspomnienia dzieci żydowskich są często opracowywane i publikowane. Nastolatki żydowskie często pisały pamiętniki - szczególnie w sytuacjach granicznych, takich jak utrata rodziców - wówczas pisanie pozwalało im  ocalić resztkę psychicznego zdrowia. Utwory te pokazują, jak ci młodzi ludzie żyją twarzą w twarz ze złem i próbują ratować resztki godności. A poza tym doświadczają codzienności - czytają, uczą się i wierzą, że uda się im przeżyć. Tę grupę publikacji reprezentują m.in.: Pamiętnik Dawida Rubinowicza, Pamiętnik Rutki Laskier, Dziennik autorstwa Reni Knoll, Oczyma dwunastoletniej dziewczyny Janiny Hescheles, Pamiętnik Mary Berg. Dokumenty te współcześnie stanowią przedmiot badań i opracowań.

Prelegent zwrócił uwagę, że w tej chwili brakuje opracowań na temat dokumentów dzieci polskich z okresu II wojny światowej. Profesor Maciej Wróblewski prowadzi badania nad tego rodzaju dokumentami, które uzupełniają wiedzę socjologiczną, psychologiczną i historyczną. W 1945 roku w Wielkopolsce zorganizowano akcję, która miała pomóc zbadać problematykę wspomnień dzieci z okresu wojennego. Od maja do września 1945 roku dzieci przedstawiały swoje wspomnienia za pomocą rysunków i wypracowań. W Archiwum Państwowym w Kielcach zachowało się ponad 1200 wypracowań i 76 rysunków prezentujących wspomnienia wojenne dzieci i młodzieży (dokumenty pochodzą z okresu lipiec-listopad 1946 roku), a w Archiwum Instytutu Zachodniego w Poznaniu znajduje się 99 wypracowań (dokumenty pochodzą z okresu maj-wrzesień 1945 roku). Autorami tych utworów były dzieci urodzone w latach 1927–1936, które przeżyły wojnę. Był to swoisty rodzaj arteterapii dla tych dzieci. Wspomniane wypracowania ze względu na swoją treść są niezwykle ważne, dodatkowo nigdy nie były publikowane. Prace zawierają wiele wspomnień również z okresu Powstania Warszawskiego, ponadto znajduje się w nich opis codzienności dziecka, które doświadczyło tego samego, czego doświadczali dorośli. Wypracowania charakteryzują się autentyzmem i szczerością, dużym ładunkiem ekspresyjnym, starannością kaligraficzną.

W dalszej części wystąpienia prelegent omówił motywy “wojennych” wypracowań, m.in. opis partyzantów jako bohaterów, informacje o złym Polaku, który donosi, o chłopcach, którzy odwiedzali getto i prowadzili tam handel żywnością, o tajnym nauczaniu i relacjach między nauczycielami i uczniami. W dokumentach pojawia się często wątek aresztowania i wywózki ojca do obozu, tęsknota i oczekiwanie na jego powrót, zemsta żołnierzy niemieckich na grupie ludzi obwinionych o współpracę z partyzantami, obrazy niezłomnego, walecznego partyzanta, głód, przemoc nauczycieli niemieckich wobec polskich uczniów, obraz Rosjan i Armii Czerwonej jako wyzwolicieli. Najważniejsza w “wojennych” wypracowaniach dzieci i młodzieży jest odmienna perspektywa niż u pisarzy dorosłych, próbujących wejść w skórę dziecka.

Na zakończenie profesor Maciej Wróblewski zauważył, że literackie obrazy wojny, w której uczestnikiem jest dziecko, przeważnie mają charakter kreacyjny, w niewielkim stopniu uwzględniając realne doświadczenia dziecka. Dlatego egodokumenty, czyli dzienniki, pamiętniki dzieci żydowskich oraz szkolne wypracowania dzieci polskich, będące wspomnieniami niedawno zakończonej wojny są tak ważnym źródłem historycznym. Wypracowania wojenne z Wielkopolski i Kielecczyzny to unikalne mikrohistorie odsłaniające realny świat wojennej traumy dzieci oraz zapis wspólnego doświadczenia pokolenia 1926-1935.

Na zakończenie konferencji pan Marcin Żynda podziękował prelegentom za ich niezwykle interesujące wystąpienia. Podziękował także uczestnikom konferencji za liczny udział i pozytywne opinie przekazywane na czacie, bezpośrednio w trakcie wystąpień, jak i po zakończeniu konferencji. Pan Marcin Żynda zaprosił również wszystkich chętnych na następne wydarzenia organizowane przez Bibliotekę Pedagogiczną im. gen. bryg. prof. Elżbiety Zawackiej w Toruniu z okazji stulecia istnienia placówki.